VATRA JE DONELA BOL, TUGU I SUZE!
Sve što niste znali o potresnoj sudbini pravoslavnog hrama u Srbobranu, napisao je u tekstu o istoriji SPC u Srbobranu, nakon velikog požara 1987.godine. prof. Milivoj Tutorov.
Srpska pravoslavna crkva u Srbobranu, jedan od najznačajnijih kulturno istorijskih spomenika u ovom delu Vojvodine, izgorela je u godini u kojoj je obeležavala značajne datume svoje prošlosti: 200 – godišnjicu početka izgradnje, 180 – godišnjicu osvećenja i 130 – godišnjicu početka obnove i dogradnje posle razaranja koja su se zadesila revolucionarne 1848/49 godine.
Duga i potresna prošlost
Srbobran je staro naselje sa značajnom istorijskom prošlošću. Sticajem istorijskih, političkih i drugih okolnosti, više puta je menjao ime i geografski položaj.
Do kraja I svetskog rata, zvao se Sentomaš i pod tim imenom prvi put se spominje 1388. godine. Današnje ime nosi od 1919. godine a dobio ga je po šancu „Srbobran“, kada su branioci Sentomaša 1848. godine simbolično nazvali jedno utvrđenje u svom odbrambenom sistemu.
Prvo naselje nalazilo se na atarskom potezu, zvanom „Topnice“ . Posle seobe Srba 1690. godine, naselje je napušteno, a o njegovom postojanju svedoči veliki drveni krst, postavljen na mestu, gde se nalazi seoska crkva.
Na današnjem položaju, sa kojeg je dospeo i u istoriju, Srbobran je nikao krajem XVII veka. Od 1702. godine bio je šanac sa stalnom graničarskom posadom, ali je 1706 godine, u ustanku Ferenca Rakocija, do temelja porušen, a njegovo stanovništvo pobijeno i rasterano.
Revolucionarne 1848/49 godine, Srbobran je bio jedan od najvažnijih uporišta Srpskog narodnog pokreta u Vojvodini. Na njegovim bedemima, u šancevima i na ulicama, vođene su najteže borbe u sukobu snaga mađarske revolucije i Srpskog narodnog pokreta na tlu južne Ugarske. Tokom 1848. godine, odbrana je odolela silovitim napadima, ali je 3. aprila 1849. godine, ipak slomljena i Sentomaš je pao. Selo je porušeno i spaljeno, stanovništvo, najvećim delom, pobijeno, a preživeli su potražili spas bekstvom u Banat, Srem i Srbiju. Na ruševine i zgarišta svojih domova, izbeglice su počele da se vraćaju krajem 1850. godine.
Ovde je, 1918. godine, general Ep, komandant jedne nemačke divizije u povlačenju, priznao poraz i u haotičnom bekstvu stigao do Segedina gde je zarobljen. Mnogo godina kasnije, general Ep , će postati Hitlerov namesnik za Bavarsku.
U kratkotrajnom aprilskom ratu 1941. godine, u Srbobran su ušle mađarske fašističke okupacione snage i u saradnji sa domaćim izdajnicima počinile strašne zločine nad nedužnim i bespomoćnim srpskim stanovništvom.
Iako je fašistički teror besneo svom žestinom, slobodoljubivo stanovništvo Srbobrana nije klonulo duhom i masovno je pmagalo narodnooslobodilački pokret koji se, u ovom delu Bačke, naročito širio i rasplamsavao od jeseni 1943. godine kada su mnogi salaši u velikom ataru postali partizanske baze i pouzdana uporišta boraca za slobodu.
Nemi svedok istorije
Neodvojivi deo i nemi svedok istorijske prošlosti Srbobrana i većeg dela Bačke je Srpska Pravoslavna crkva koja je, u protekla dva veka, delila i dobro i zlo sa narodom, odolevala udarima zlosrećne sudbine, da bi, u smiraju desetog septembarskog dana 1987. godine poklelka u borbi sa stihijom, pred kojom je i čovek morao priznati da je nemoćan.
I dok sumorno – sablasni ostaci dojučerašnje lepotice i ponosa Srbobrana nagone na razmišljanje, prisećamo se samo nekih detalja iz njene duge, potresne i bogate biografije.
Prva Pravoslavna crkva u Srbobranu, na današnjem prostoru, izgrađena je 1728. godine. Bila je od cigalja i pokrivena „ćeramidom“, a od uglednijih seoskih kuća razlikovala se malim zvonikom. Crkva se nalazila na mestukoje je, od 1909. godine, označeno vwelikim kamenim krstom kojeg su – povodom šestdesetogodišnjice pada Sentomaša i u znak sećanja na svoje sugrađane i rođake, poginule u odbrani Sentomaša, podigli molski žitelji Natalija i Miloš Mačkaški. Crkvu je osvetio episkop Mojsije Petrović i to potvrdio sv. Antimisom.
Crkva je 1735. godine dograđena i ulepšana, što je nesumnjivo znak povećanja broja stanovnika i njenog ekonomskog jačanja.Osvećenje dograđene i ulepšane crkve obavio je episkop bački Sofronije Tomašević. Svečani čin osvećenja potvrđen je novim sv. Antimisom. Oba antimisa su sačuvana i danas predstavljaju dragoceno svedočanstvo najstarije prošlosti srbobranske Pravoslavne crkve.
Od osamdesetih godina XVIII veka, kad počinje doba prosvećenosti i „jozefizma“, Srbobran je doživljavao snažan privredno – ekonomski napredak, što je crkvenoj opštini omogućavalo preduzimanje opsežnih priprema za izgradnju novog crkvenog hrama. Izgradnja je počela 1787. godine. Zbog sušnih godina, nedostatka novca i otežanih uslova u prenošenju građevinskog materijala, radovi su u nekoliko navrata prekidani, pa je izgradnja trajala pune dve decenije.
Crkva je podignuta na mestu, gde se ranije nalazilo, groblje. To je i najviši deo Srbobrana, prema kojem se, krajem XVIII stoleća počeo pomerati i centar naselja. „Lađa“ crkve dugačka je 38,30m a široka 12,30m. Zvonici sa tornjevima bili su visoki 68 metara. Dubina temelja, koji su inače, izidani od cigalja stare i porušene Crkve, iznosi 3- 4 metra.
Sa dva, visoka, elegantno izvedena tornja koji su pozlaćenim „jabukama“ i velikim krstovima, dominirali okolinom, srbobranska pravoslavna crkva je bila među najvećim, a jedinstvenim arhitektonskim rešenjem i među najlepšim pravoslavnim bogomoljama na prostorima panonskih podneblja. Istovetan hram postoji još u Budimu, a slični su mu oni u Pančevu i Temišvaru.
Iako neki radovi, istina manjeg obima i značaja, nisu bili završeni, Crkva je osvećena 1807. godine, što nije učinjeno bez dubljih razloga nacionalno – političke prirode. To je pobeda sjajnih pobeda Karađorđevih ustanika i snažne afirmacije borbe srpskog naroda za slobodu, borbe u kojoj su vojvođanski Srbi gledali mogućnost i gajili nadu za ujedinjenjem sa svojom braćom južno od Save i Dunava. Zbog toga, zvonici sa tornjevima ove stare i znamenite crkve, predstavljaju srpski narod s obe strane dvaju velikih reka, a monumentalna „lađa“ simbolizuje njihovo ujedinjenje i snagu.
Crkvu je – u prisustvu verskih i kulturno političkog i javnog života Vojvodine – osvetio episkop Bački Gedeon Petrović. Crkva je osvećena kao hram Sv. Bogojavaljanja, ali za njene zaštitnike uzeti su apostoli sv. Petar i sv. Pavle. Episkop je krstio muško dete, rođeno na dan osvećenja crkve i dao mu svoje ime. Dečak je bio iz porodice Avrama Dunđerskog. Kada je porastao, mladi Gedeon je preuzeo skromno očevo imanje i vremenom ga uvećao na više hiljada jutara obradive zemlje i pašnjaka, a u ovom kraju ostao u trajnom sećanju kao čuveni deda – Geca, utemeljivač i rodonačelnik veleposedničke porodice Dunđerski, jedne od najbogatijih i najpoznatijih u Vojvodini.
Simbol i osmatračnica 1848/49. godine
U borbama za Sentomaš 1848/49. godine Crkva je teško stradala. Bila je na nišanu artiljerijskih oruđa napadača, koji je nastojao da je uništi kao simbol jednog naroda, ali i kao strateški cilj, jer su njeni veliki zvonici služili braniocima i kao osmatračnica. Tornjevi su porušeni, zvonici i „lađa“ oštećeni toppovskim đuladima i „pumbarama“, krov je srušen i izgoreo, a zvona razbijena. Posle pada Sentomaša 3. aprila 1849. godine, ikonostas je uništen, crkva opljačkana i oskrnavljena vandalskim postuupcima razularenih grupa i pojedinaca. Uništena je i dragocena arhivska građa.
Mađarski istoričar Erne Vadas piše, da su zvona – po naređenju pukovnika Percela, osvajača Sentomaša – skinuta i otpremljena u peštu, gde su završila u nekoj od tamošnjih topolivnica...Ali, pukovnik Percel je, milošću pobednika, dozvolio da „malo“ zvono ostane na oštećenom zvoniku. Nekim čudom, ono nije bilo pogođeno topovskim đuladima i – pokriveno prašinom i garom – tri godine je mirovalo na svom mestu. Prvi put se oglasilo 12.jula 1852. godine, na dan svojih zaštitnika, apostola Petra i Pavla i to je zabeleženo kao „radostan i veliki događaj“.
Dugo su trajale pripreme za početak obnove i dograđnju porušene, spaljene i opljačkane crkve. O tome je najviše brinuo Isidor pl. Nikolić – Džaver. Srbobranac, Vrhovni župan Bačke, Torontola i Vršačkog okružja. Nikolić je bio veliki rodoljub, ali njije se slagao sa politikom rukovodstva Srpskog Narodnog pokreta. Smatrao je da se srpsko pitanje mora rešiti samo pregovorima i saradnjom sa rukovodstvom mađarske revolucije, o čemu je oštro polemisoa sa dr Svetozarom Miletićem.
Isidor Nikolić – Džaver je bio lični prijatelj cara Franje Josifa, ali mu je trebalo mnogo vremena i strpljenja da izmoli pomoć, a o tome je zapisao: „Dotle sam sve jednako oko zemaljskog načelnika opstojavao, dokle god on ovu stvar ozbiljnije nije k srcu primio:“ Za popravku crkve u Srbobranu Franja Josif je odobrio značajna sredstva iz državne blagajne.
Popravka crkve počela je 1857, a radovi su završeni 1871. god. Najobimniji i najsloženiji poslovi obavljeni su od 1859. do 1867. godine. U tom periodu urađen je čuveni ikonostas.
Ikonostas neprocenjive umetničke vrednosti
Ikonostas sa velikom zidnom slikom u sfernom svodu, iznad soleje, delo je Novaka Radonjića, jednog od najvećih srpskih slikara u XIX veku.
Prema ugovoru sačinjenom na nemačkom jeziku, Novak Radonjić je bio dužan da, za naknadu u iznosu 9.500 for. u srebru, izradi 36 ikona, veliku zidnu sliku u sfernom svodu i likovno obradi 6 ripida. Ugovor je sačinjen 16.maja 1859. godine i obavezivao je velikog slikara, da ikonostas i druge radove završi do 16. maja 1863. godine. Slikar se međutim, nije pridržavao ugovorom utvrđenih rokova. Na poslednjoj stranici ugovora zabeleženo je da je 17. maja 1864. godine primio 1.000 forinti u srebru, što znači da je ikonostas završen sa velikim zakašnjenjem. Zbog toga je Novak Radonjić često dolazio u sukob sa Crkvenom opštinom.
Iako, već priznati umetnik, Novak Radonjić je sumnjao u svoj slikarski dar. Često je patio od dubokih duševnih depresija. Potišten i nezadovoljan, uveren da mu ikonostas nije uspeo, prekinuo jwe sa slikanjem i otišao iz Srbobrana. Ostale su nedovršene slika Majke Božije i slika dvanaestogodišnjeg Hrista u Jerusalimskom hramu. Dovršio ih je Kosta Pantelić, akademski slikar iz Novog Sada.
Pokazalo se, međutim da je Novak Radonjić slikajući ikonostas Pravoslavne crkve u Srbobranu, uzdigao do najvišeg umetničkog nivoa svoje ikonoslikarstvo i da je to, ustvari, njegovo najvrednije delo u čitavom ikonostasnom stvaralaštvu.
Zvone zvona sentomaška.....
Početkom maja 1869. godine, naručena su nova zvona, kod čuvenog peštanskog zvonolivca Josipa Pozdera. Naručena su dva „srednja“ i jedno „veliko“, a majstoru je, radi rekonstrukcije dopremljeno i „malo“ zvono. Za nova zvona Crkve opština je platila 10.916 forinti u srebru. Izlivanje je završeno u novembru 1869. godine, ali zbog loših vremenskih uslova, prenošenje je odloženo za proleće 1870. godine. Iz Pešte u Novi Sad zvona su stigla brodom, a od Novog Sada do Sentomaša su prenošena zaprežnim kolima, što nije bio ni lak ni jednostavan posao. Prenošenje je organizovao Nikola Pivnički, a kočijaši nesvakidašnjeg karavana su bili: Đura Ergelašev i Steva Pivnički u kolima sa „velikim“, Mirko Belić i Mita Stanojev u kolima sa „srednjim“ i Novak Bačić sa Svetozarom Cvetnarovim u kolima sa „malim“ zvonom. Obiman, složen i odgovoran posao, obavljen je bez ikakvih naknada.
Na dan prispeća zvona, u Sentomašu, na obalama Francovog kanala, okupila se velika masa sveta i sa nestrpljenjem očekivala karavan sa zvonima...Kad je konačno, iza oblaka prašine izronio konjanik sa razvijenim crvenimn barjakom, okolinom se prolomio plotun iz mnogobrojnih „prangija“ i pušaka. Sa velikom radošću dočekali su Sentomašani zvona svoje nove, ulepšane i dograđene Crkve. Narodno slavlje trajalo je tri dana. U Crkvenoj porti, na ćilimskoj prostirci, poređana po veličini, stajala su zvona i izazivala divljenje. Ljudi su im pažljivo prilazili, pobožno se krstili i ljubili ih, zahvaljujući Bogu što im je i tu milost podario.
Zvona su na zvonik desnog tornja podignuta 10.jula 1870. god. Imala su skladan zvuk i snažnu intonaciju, pa su se u povoljnim vremenskim prilikama – čula i na daljini od 25 km. Otuda je i nastao poznati stih :
„zvone zvona sentomaška
Sva se ori Bačka“
Nije međutim prošlo ni pola veka kada su se prvi put oglasila, a zvona Srpske pravoslavne crkve u Srbobranu ponovo su zaćutala. Austougarske vojne vlasti su ih 13. avgusta 1916. godine – skinule i otpremile u Beč, gde su izlivena u topove. Zvona su skinuta sa zvonika pod kontrolom pedantnog obrlajtnanta Joakima Stiša, koji je naređenje predpostavljenih do kraja izvršio i zvona su krenula na dugi put. Slučaj je, ipak, hteo da jedno „srednje“ zvono „zaluta“ i nađe se u Temišvaru.
Između dva svetska rata
Posle oslobođenja 1918. godine, Crkvena opština je kupila nova zvona i ova su stigla u Srbobran 03. aprila 1924. godine. Uz veliko slavlje meštana, postavljena su na zvonik, na kojem će doživeti dva teška trenutka – u aprilu 1941. i septembru 1987. godine.
Ponovo na nišanu artiljerije
Pravoslavnoj crkvi u Srbobranu nije, na žalost, bilo suđeno da duže potraje u miru. Aprila 1941. godine, Crkva je gađana iz artiljerijskih oruđa i granate su oštetile oba tornja, kao i krovnu konstrukciju. Po ulasku u Srbobran, fašisti su Crkvu opljačkali i oskrnavili, pa je, zbog toga, bila zatvorena, a obredi su vršeni u obližnjoj čitaonici. Iz jugozapadnog dela zida izvađeno je 16 topovskih đuladi različitih veličina. Đulad su tu mirovala još od 1848. godine, ali fašisti su, u prikrivanju svojih zločina, hteli da otklone spoljnje tragove vandalskih postupaka nad hramom – mučenikom. Njihovoj pažnji promakla su dva đuleta, koja su kroz prozore uletela u unutrašnjost crkve i ostala u severnom zidu blizu oltara. Tamo se i danas nalaze.
Posledice fašističkih orgijanja nad Crkvom 1941. godine otklanjane su posle oslobođenja, sve do 1955. godine, kada je Crkva u Srbobranu stavljena pod zaštitu države kao značajan istorijski i kulturni spomenik.
Agonija
10.09.1987.
1985. godine počela je rekonstrukcija krova i limenog pokrivača tornjeva. Čelni deo Crkve je i okrečen, a popravljeni su i veliki satni brojčanici sa mehanizmom, koji je podešen na električni pogon.
Crkva je, na radost meštana, svakog dana dobijala lepši izgled i Srbobranci su je s ponosom pokazivali turistima i znatiželjnim putnicima, namernicima... I imali su čime da se ponose i šta da pokažu.
Ali... osvanuo je kobni 10.septembar 1987. godine. U tihom i mirnom gradiću, sve je izgledalo kao svakog drugog običnog dana. Ljudi su hitali svojim poslovima i brinuli svoje brige... Već pokriven novom bakarno – limenom pločom, umiven obilatim septembarskim suncem, levi toranj je blještao i pružao fascinantan prizor igre svetlosti na glatkoj površini metala. Prizor je privlačio pažnju i nije mu se mogao oteti pogled ni jednog od mnogobrojnih prolaznika.
U popodnevnim satima zvona su pozivala vernike, a kazaljke velikih satnih brojčanika mirno su i spokojno nastavljale svoj beskonačni hod... Sunce se približavalo zapadu i njegovi jarko rumeni zraci, davali su novom tornju još lepši izgled... Dolazilo je još jedno lepo i tiho srbobransko veče...Na ulici desetine mladih, a internacionalnim putem – kolone vozila naše i strane registracije...A onda baš na tom novom tornju, gotovo stidljivo pojavila se tanka linija dima. I niko tome ne poklanja bilo kakvu pažnju. Dim, međutim, ne prestaje, a onda se pomalja i na krovu, čak na kraju krova, tridesetak metara od tornjeva... Sve to još ne liči na početak tragedije, ali pogledi se ne odvajaju od stvarno nesvakidašnje slike. Nesreća ne gubi vreme. Pristiže svojim neumitnim korakom i niko je ne može zaustaviti. Dim se pojavljuje i na drugom tornju i počinje da kulja u gustim naslagama, zloslutno prekrivajući centar Srbobrana. Oglašava se sirena i prodornim zvukom označava kraj jednog tihog i mirnog, običnog dana... Pristiže ekipa kombinovane vatrogasne jedinice i na užas prisutnih zaključuje da raspoloživim tehničkim sredstvima nije sposobna za borbu sa vatrenom stihijom na visini skoro 40 metara. Ulice su zakrčene svetom koji pristiže sa svih strana, ali milicija brzo uspostavlja red i drži pod kontrolom čitav centar grada. Pojavljuju se prvi jezičci plamena i na licima zaprepaštenih građana zaleđen je grč straha i neverice...Vatra zahvata donji deo levog tornja i svakome postaje jasno da dolazi stravični treenutak.
Pristigli su vatrogasci iz Bečeja, Vrbasa, Novo Sada. Ljudi ulažu nadčovečanske napore, ali vatrena neman je nezasita i neukrotiva. Sa tornja već oddpadaju usijane limeno – bakarne ploče i pojavljuje se ogolela drvena konstrukcija... Masivne grede, suve kao barut, odoljevaju vatri i drže se, kao da ne bi s mesta na kojem miruju već 120 godina. Na njima je još uvek, pozlaćena „jabuka“ sa velikim krstom koji kao da moli za pomoć... U očima suze i očaj nemoćnih, pred kojima nestaje nešto, što je, valjda, potvrda njih samih, njihovog postojanja i trajanja... I odjednom postaje jasno da Crkva nije samo bogomolja, već i nešto više, nešto što je deo svakodnevice...svedok...ponos...nešto što smo imali i znali da je tu, postojana i drevna.
Gori i nestaje neodvojivi deo i nemi svedok vekovima duge prošlosti.
Zahvaljujući nadljudskim naporima vatrogasnih ekipa, ali i moćnoj svodnoj konstrukciji, koja je izdržala teret od ko zna koliko kublih metara izgorele krovne građe, vatra nije prodrla u unutrašnjost Crkve. Ikonostas i drugi dragoceni predmeti sačuvani su. Oštećena su samo velika zidna slika u sfernom svodu. Izdržao je i zvonik, bremenit teretom od oko 7.000 kg, koliko su teška zvona sa gvozdenom konstrukcijom.
Prof. Milivoj Tutorov